استخر نقدینگی (Liquidity Pools) چیست؟ و چگونه کار می‌کند؟

استخر نقدینگی (Liquidity Pools)، یکی از فناوری‌های نوینی است که به عنوانه پشتوانه اکوسیستم نوظهور امور مالی غیرمتمرکز یا اصطلاحا دیفای (DeFi) شناخته می‌شود. استخر نقدینگی در اصل مجموعه‌ای است که انبوهی از دارایی‌های دیجیتال را در خود گرد آورده است. این بستر استاندارد جدیدی برای انجام معاملات کارآمد در دنیای دارایی‌های دیجیتال ارائه داده است.

استخرهای نقدینگی امروزه به بخشی اساسی از بازارسازهای خودکار (AMM)، پروتکل‌های وام‌دهی، ییلد فارمینگ، دارایی‌های مصنوعی، بیمه درون زنجیره‌ای (on-chain)، بازی‌های بلاک‌چینی و سایر فناوری‌های تبدیل شده است.

امور مالی غیرمتمرکز توانسته تحولی عظیم در حوزه خدمات درون زنجیره‌ای ایجاد نماید. به‌گونه‌ای که صرافی‌های DEX به لحاظ حجمِ معاملات، توان مقابله با صرافی‌های متمرکز را دارند. از دسامبر 2020، تقریبا 15 میلیارد دلار ارزش در پروتکل‌های DeFi قفل شده است. این اکوسیستم با توجه به ارائه انواع جدید محصولات به سرعت در حال گسترش است.

استخر نقدینگی چیست؟

همانگونه که در ابتدای مطلب نیز اشاره شد، استخر نقدینگی شامل مجموعه‌ای از وجوه قفل‌شده در یک قرارداد هوشمند (Smart Contract) است. از استخرهای نقدینگی برای تسهیل معاملات غیرمتمرکز، اعطای وام و بسیاری موارد دیگر استفاده می‌شود.

این فناوری نوین، به نوعی ستون فقرات بسیاری از صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) مانند یونی سواپ Uniswap محسوب می‌گردد. کاربرانی که به عنوان تامین‌کنندگان نقدینگی (Liquidity Providers) یا‌ اختصارا LPها شناخته می‌شوند، مقدار مساوی از دو توکن را در یک استخر برای ایجاد بازار اضافه می‌کنند. تامین‌کنندگان نقدینگی در ازای انجام این کار، متناسب با سهم خود از کل نقدینگی موجود در استخر، از معاملاتی که در استخر مورد‌نظر انجام می‌گیرد، کارمزد دریافت می‌کنند.

از آنجایی‌که هر کاربری می‌تواند تامین‌کننده نقدینگی باشد، بازارسازها یا AMM‌ها، دسترسی به بازار را تسهیل بخشیده‌اند.

Bancor یکی از اولین پروتکل‌هایی است که مکانیسم استخر نقدینگی را در پلتفرم خود مورد استفاده قرار داده است. با این حال، این مفهوم بیشتر با محبوبیت Uniswap بود که توانست توجهات زیادی را به سمت خود جلب کند. از میان صرافی‌های غیرمتمرکز دیگری که از استخرهای نقدینگی در پلتفرم خود استفاده می‌کنند، می‌توان به سوشی ‌سواپ SushiSwap، کرو Curve و بالانسر Balancer اشاره کرد. استخرهای نقدینگی در این پلتفرم‌ها، حاوی توکن‌های ERC-20 هستند.

استخر نقدینگی در مقابل دفتر سفارشات

دفتر سفارشات (Order Book) شامل مجموعه‌ای از سفارشات باز فعلی برای یک بازار معین است. سیستمی که در این الگوریتم سفارشات را با یکدیگر مطابقت می‌دهد، موتور تطبیق نامیده می‌شود. دفتر سفارشات به همراه موتور تطبیق، قلب تپنده و هسته اصلی در صرافی‌های متمرکز (CEX) محسوب می‌گردند. این مدل، برای تسهیل مبادلات کارآمد یک گزینه عالی است و امکان ایجاد بازارهای مالی پیچیده را فراهم می‌کند.

با این حال، معاملات دیفای، شامل اجرای معاملات به‌صورت درون‌زنجیره‌ای است، بدون اینکه وجوه در اختیار یک نهاد نظارتی قرار داشته باشد. این امر مشکلاتی در هنگام اجرای سفارش ایجاد می‌کند. کاربران برای انجام معامله از طریق دفتر سفارشات، ملزم به پرداخت کارمزد هستند که همین امر، انجام معاملات را بسیار پر هزینه‌تر می‌کند.

علاوه بر این، این رویه باعث می‌شود بازارسازان سنتی و کاربرانی که نقدینگی مورد نیاز برای جفت‌ارزهای معاملاتی را تامین می‌کنند، هزینه بسیار سنگینی برای پرداخت کارمزدها متحمل شوند. همچنین، موضوع حائز اهمیت‌تر این است که اغلب بلاک‌چین‌ها قادر به تامین توان عملیاتی موردنیاز برای مبادله میلیاردها دلار در روز نیستند.

دفتر سفارشات در بلاک چین اتریوم

در بلاک چینی مانند اتریوم، انجام مبادلات با استفاده از مکانیسم دفتر سفارشات روی زنجیره عملا غیرممکن است. با این حال، امکان استفاده از راه‌حل‌های لایه دومی وجود دارد که آنها هم هنوز کاملا راه‌اندازی نشده‌اند. اما در حال حاضر، شبکه قادر به مدیریت توان عملیاتی به شکل فعلی نیست.

اما در این میان، DEX‌هایی نیز وجود دارند که با استفاده از دفتر سفارشات، عملکرد قابل قبولی از خود نشان داده‌اند. Binance DEX که بر روی Binance Chain، ساخته‌شده از جمله مواردی است که به‌طور خاص برای انجام معاملات سریع و ارزان‌قیمت طراحی شده است.

با این حال، از آنجایی که غالب دارایی‌های موجود در فضای کریپتوکارنسی روی بلاک‌چین اتریوم فعالیت می‌کنند، امکان معامله آنها در شبکه‌های دیگر وجود ندارد؛ مگر در صورتی که از نوعی پل زنجیره‌ای متقابل استفاده شود.

استخرهای نقدینگی چگونه کار می‌کنند؟

بازارسازها (AMM) نوآوری مهمی هستند که با استفاده از آنها، تجارت درون‌زنجیره‌ای بدون نیاز به دفتر سفارشات امکان‌پذیر شده است. در این مکانیسم، برای انجام معامله نیازی به حضور طرف مقابل به صورت مستقیم وجود ندارد. معامله‌گران می‌توانند در جفت‌ارزهایی که احتمالا در مبادلات، نقدشوندگی بالایی دارند، وارد یا خارج شوند.

انجام مبادله در مکانیسم دفتر سفارشات را می‌توان به‌صورت همتابه‌همتا (Peer-to-Peer) در نظر گرفت، جایی‌که خریداران و فروشندگان توسط دفتر سفارش به‌یکدیگر متصل می‌شوند. در این حالت، معاملات مستقیما بین کیف‌پول‌های کاربران انجام می‌گیرد.

اما انجام مبادله از طریق الگوریتم بازارساز (AMM)، به گونه‌ای متفاوت انجام می‌شود. معامله در این حالت را می‌توان به صورت شخص به قرارداد هوشمند (Peer-to-contract) در نظر گرفت.

همانگونه که اشاره شد، استخر نقدینگی مجموعه‌ای از وجوه را شامل می‌شود که توسط تامین‌کنندگان نقدینگی به‌یک قرارداد هوشمند سپرده شده‌اند. کاربر در هنگام انجام معامله از طریق مکانیسم AMM، به معنای سنتی طرف مقابل ندارد. در عوض، معامله در برابر نقدینگی موجود در استخر نقدینگی انجام می‌شود. بنابراین در لحظه انجام معامله، نیازی به‌وجود طرف فروشنده در معامله وجود ندارد و فقط در صورت وجود نقدینگی کافی در استخر معامله صورت خواهد گرفت.

در این حال، فعالیت شما توسط الگوریتم بازارساز مدیریت می‌شود که  وظیفه آن نظارت بر آن چیزی است که در استخر روی می‌دهد. همچنین در این فرایند، قیمت‌گذاری دارایی‌ها توسط این الگوریتم و بر اساس معاملاتی که در استخر انجام می‌شود، تعیین می‌گردد.

با این حال، در این مدل معاملاتی، هر کاربری می‌تواند تامین‌کننده نقدینگی استخر باشد، این یعنی تامین‌کننده نقدینگی به‌نوعی طرف مقابل شما در معامله درنظر گرفته می‌شود. اما همانند مدل دفتر سفارشات نیست، زیرا شما در حال تعامل با قراردادی هستید که بر استخر حاکم است.

موارد استفاده از استخرهای نقدینگی

غالب تمرکز ما در این بحث، حول AMM‌ها بوده که بیشترین موارد استفاده از استخرهای نقدینگی را به‌خود اختصاص داده‌اند. با این حال، استخر نقدینگی مفهومی بسیار ساده است که می‌توان از آن به شیوه‌های گوناگون استفاده کرد.

ییلد فارمینگ (yield farming)

ییلد فارمینگ (yield farming) یا استخراج نقدینگی (liquidity mining) یکی از این موارد است. ییلد فارمینگ به‌این معنی است که کاربر دارایی دیجیتال خود را در یک قرارداد هوشمند ذخیره و قفل کند و در ازای آن سود دریافت نماید.

استخرهای نقدینگی اساس پلتفرم‌های خودکار تولید سود مانند یرن فایننس (Yearn.Finance) هستند، جایی که کاربران وجوه خود را به استخرها اضافه می‌کنند تا در ازای آن کسب سود کنند.

توزیع الگوریتمی توکن‌های جدید

بسیاری از پروژه‌های دنیای ارزهای دیجیتال، با مشکلاتی در توزیع توکن‌های جدید خود روبرو می‌شوند. استخراج نقدینگی در این مورد به عنوان یک رویکرد موفق عمل کرده است. در این سیستم، توکن‌ها به‌صورت الگوریتمی بین کاربرانی که توکن‌های خود را در یک استخر نقدینگی واریز کرده‌اند، توزیع می‌شود. توزیع توکن‌های تازه ضرب شده، به ازای سهم هر کاربر از استخر خواهد بود.

امکان سپرده‌گذاری توکن‌های یک استخر در استخر دیگر

به‌یاد داشته باشید، توکن‌هایی از استخرهای نقدینگی دیگر نیز می‌توانند در استخر نقدینگی دیگری سپرده‌گذاری شوند و به آنها سود تعلق گیرد. به‌عنوان مثال، اگر نقدینگی را به پلتفرم Uniswap تزریق کنید، توکن‌هایی دریافت خواهید کرد که نشا‌ن‌دهنده سهم شما در استخر موردنظر است. احتمالا این امکان برای شما وجود خواهد داشت که بتوانید آن توکن‌ها را در یک استخر دیگر واریز کرده و از آن سود کسب کنید. این زنجیره‌ها می‌توانند بسیار پیچیده‌تر باشند، زیرا پروتکل‌ها، توکن‌هایِ دیگرِ پروتکل‌ها را در محصولات خود ادغام می‌کنند.

داشتن حق رأی

همچنین برخورداری از حق رأی برای شرکت در تصمیمات حاکیمتی پروتکل، یکی دیگر از موارد استفاده از استخرهای نقدینگی است. در برخی موارد، برای ارائه یک پیشنهاد رسمی به‌منظور مشارکت در امور حاکیمتی یک پروتکل، شما نیاز به تعداد بسیار زیادی از آراء دارید. اما اگر به‌جای آن، دارایی‌ها در یک استخر جمع شوند، کاربران می‌توانند پشت یک هدف مشترک که اهمیت زیادی برای پروتکل دارد، گردهم بیایند.

بیمه

از دیگر بخش‌های در حال‌ظهورِ DeFi، ارائه خدمات مربوط به بیمه کاربر در مقابل ریسک ناشی از قرارداد هوشمند است. بسیاری از مراحل پیاده‌سازی‌ این بخش، توسط استخرهای نقدینگی تامین ‌می‌شود.

مفهوم ترنچ

از دیگر کاربردهای قابل‌توجه استخرهای نقدینگی، به استفاده از مفهوم ترنچ (tranche) برمی‌گردد. این مفهوم برگرفته از دنیای مالی سنتی است و به‌تقسیم محصولات بازار مالی براساس ریسک و بازده آنها اشاره دارد. با استفاده از ترنچ، تامین‌کنندگان این امکان را دارند که مدل‌های ریسک و بازده سفارشی موردنظر خود را انتخاب نمایند.

ساخت توکن‌های مصنوعی

کاربرد دیگر استخرهای نقدینگی، امکان ایجاد دارایی‌های مصنوعی در بلاک چین است. به این‌صورت که وجهی در قالب وثیقه توسط شما به‌یک استخر نقدینگی واریز می‌شود و شما با اتصال آن به‌یک اوراکل (Oracle) معتبر، می‌توانید توکن مصنوعی خود را داشته باشید. این توکن قابلیت اتصال به هر دارایی را دارد.

قطعا استخرهای نقدینگی کاربردهای بسیار بیشتری دارند که به مرور و بسته به هوشمندی توسعه‌دهندگان حوزه دیفای کشف خواهند شد.

مخاطرات موجود در استخرهای نقدینگی

تامین نقدینگی برای بازارساز، مستلزم آگاهی از مفهوم ضرر ناپایدار (Impermanent Ioss) است. با واریز نقدینگی به AMM، این احتمال وجود دارد که به مرور از ارزش دارایی کم شود. با این حال، این ضرر می‌تواند بسیار ناچیز بوده یا بسیار قابل‌توجه باشد.

خطر قرارداد هوشمند، خطر بالقوه دیگری است که بهتر است معامله‌گران از آن غافل نشوند. وجوه شما بعد از واریز در استخر نقدینگی، در آنجا نگهداری می‌شوند. بنابراین، علیرغم اینکه به لحاظ فنی، این الگوریتم فاقد واسطه‌ای تحت‌عنوان مالک است، اما قرارداد هوشمند به‌عنوان متولی آن شناخته می‌شود. در این‌ میان، چنانچه مشکلی بروز کند یا سوء‌استفاده‌ای از طریق وام‌های بدون وثیقه (Flash Ioans) روی دهد، امکان از بین‌رفتن وجوه سپرده‌گذاری‌شده در استخر وجود دارد.

معامله‌گران همچنین بایستی برای مشارکت در پروژه‌هایی که اجازه تغییر قوانین به توسعه‌دهندگان آنها داده شده، احتیاط کنند. زیرا ممکن است توسعه‌دهندگان به یک کلید مدیریتی یا کد قرارداد هوشمند دسترسی داشته باشند. این موضوع می‌تواند آنها را به انجام فعالیت‌های مخرب مانند در کنترل گرفتن منابع موجود در استخر قادر سازد.

جمع‌بندی

استخرهای نقدینگی به عنوان یکی از هسته‌های مرکزی فناوری‌های موجود در حوزه دیفای به شمار می‌روند. با استفاده از این مکانیسم، انجام فعالیت‌هایی مانند تجارت غیرمتمرکز، وام‌دهی، ییلد فارمینگ و بسیاری از موارد دیگر امکان‌پذیر شده است. حضور قدرتمند این قراردادهای هوشمند در هر بخش از حوزه دیفای ملموس‌تر شده است و به احتمال زیاد این روند در آینده نیز با سرعت و بهبود بیشتری همراه خواهد بود.